Menen ontvangt 'zijn' Nobelprijswinnaar Yves Chauvin

Gepubliceerd op Maandag 16 juli 2018

Gisteren was er hoog bezoek voor onze stad Menen, met de ontvangst van Yves Chauvin, Nobelprijswinnaar voor de Scheikunde in 2005. De man zelf was zichtbaar gecharmeerd door de warme ontvangst in zijn geboortestad: “Een groot deel van mijn Nobelprijs komt jullie toe, want mijn interesse voor chemie is hier tijdens de oorlog ontstaan.”

Yves Chauvin is dus geboren in Menen. Meer bepaald op 10 oktober 1930 in de Yvonne Serruysstraat, toen nog de Rue du Gaz – in de volksmond ook wel het Gazestraatje genoemd – als zoon van Gilbert Chauvin, ‘chef d’entreprise’ bij Gazelec, toenmalig gas- en elektriciteitsleverancier. Vader Chauvin stond bekend als een correct en sociaal geëngageerde chef, die dicht bij zijn mensen stond, EN die hij , als Fransman, nota bene in het Meens aansprak. Samen met  zijn broer en zussen leefde Yves Chauvin in een huis met een prachtig uitzicht op de Leie. Dezelfde woning waar nu dokter Deloof woont. Hij zat in de kleuterklas in Menen, maar zijn lager onderwijs volgde hij net over de grens in Frankrijk: immers zijn beide ouders waren Fransen uit de streek van Tours. Ze verhuisden naar Menen, toen vader na de Grote Oorlog als ingenieur de opdracht kreeg de elektriciteitsvoorzieningen in het verwoeste West-Vlaanderen mee te helpen herstellen. Na zijn middelbare studies die hij tijdens WO II – waarin hij een paar keer nipt aan de dood ontsnapte – in verschillende Franse steden voltooide, studeerde hij aan de Hogeschool voor Scheikunde in Lyon, waar hij later directeur zou worden. Hij behaalde er in 1954 een ingenieursdiploma. Tot zijn grote spijt zat doctoreren er om verschillende, vooral militaire redenen niet in. Van zichzelf zegt hij dat hij geen briljante student was, zelfs niet in de scheikundeschool. Maar passie en engagement maken veel goed wat blijkt uit volgende quote van Yves Chauvin: “I chose chemistry rather by chance, because I firmly believed (and still do) that you can become passionately involved in your work whatever it is.” In één adem zegt hij in datzelfde interview met het Nobelcomité dat hij het in zijn prille loopbaan moeilijk had zich in te werken in bestaande, traditionele organisatiestructuren van een bedrijf. Daarom dat hij zelf vrij vlug ontslag nam. Yves Chauvin is een vernieuwer in het diepste van zijn gedachten. Als je iets nieuws wilt vinden, dan moet je dat zoeken is zijn devies. Hij handelt rigoureus naar die gedachte en stapt in 1960 het ‘Institut Français du Pétrole’ binnen, ook daar wordt hij later directeur. Het wordt het begin van zijn wetenschappelijke ontdekkingsreis. In datzelfde jaar stapt hij ook in het huwelijksbootje en wordt later ook vader van 2 zonen en grootvader van verschillende kleinkinderen.

Omwille van zijn baanbrekend fundamenteel wetenschappelijk onderzoek op het domein van de scheikunde kreeg hij verschillende internationale onderscheidingen zoals 'Le Prix Clavel de l'Académie de Science’ en de Karl Engler medaille van de Duitse vereniging voor Kolen- en Petroleumonderzoek. Toen hij reeds tien jaar met pensioen was en een teruggetrokken leven leidde in zijn appartement in het oude stadsgedeelte van Tours, op enkele passen van de prachtige kathedraal St-Gatien, werd op 5 oktober 2005 zijn rust verstoord door het bericht dat hij de Nobelprijs scheikunde 2005 had gewonnen. “J'ai reçu le coup de téléphone un quart d'heure avant l'annonce officiel”, zei hij daarover. Binnen het uur werd hij bestookt door allerlei persmensen en na enkele drukke weken ontving hij in Stockholm, uit handen van de koning van Zweden, deze prestigieuze prijs waar hij eigenlijk al dertig jaar recht op had.

Yves Chauvin kreeg de Nobelprijs voor de Scheikunde 2005 samen met zijn jongere Amerikaanse collega's Robert Grubbs en Richard Schrock. De grote verdienste van deze geleerden was ‘het maken van moleculen’: het hart van de chemie. Alle drie stonden zij aan de wieg van de metathesereactie die een hoofdrol speelt in de hedendaagse organische scheikunde. Metathese komt van het Grieks en betekent 'verwisselen van positie'. Bij een metathesereactie verbreken twee paar moleculen hun binding, wisselen ze van partner (verspringen van positie) en vormen ze vervolgens twee nieuwe koppels waardoor nieuwe moleculen worden gevormd met andere eigenschappen. Het Nobelprijscomité vergeleek de metathese dan ook met een dans waarin halverwege van partner wordt gewisseld, een  ‘moleculaire partnerruil'. Van een metafoor gesproken. Het verbreken en opnieuw vormen van dubbele bindingen in moleculen, die op koolstof gebaseerd zijn, gebeurt onder invloed van een katalysator. Een katalysator is een stof die een bepaalde reactie versnelt of vertraagt zonder zelf verbruikt te worden. Het was Yves Chauvin die in 1971 als eerste het reactiemechanisme voor de metathesereactie tot in detail voorstelde en aangaf welk type van metaalverbinding een centrale rol speelt in de katalyse.
Het duurde tot in 1990 voordat de eerste goed, bruikbare katalysator (een metalloïde) voor metathese werd ontwikkeld door de Amerikaan Richard Schrock, enkele jaren later verbeterd door zijn landgenoot Robert Grubbs.

De concrete toepassingen maken het verhaal toegankelijker. Want de fundamenteel wetenschappelijke vondsten van Chauvin en zijn Amerikaanse collega’s gaven aanleiding tot de creatie van heel wat nieuwe producten, die een grote omwenteling in de chemische industrie teweegbrachten. Metathese biedt namelijk een efficiënte en schone syntheseroute voor geneesmiddelen en andere moleculen op koolstof gebaseerd. Dankzij hen is de metathese eenvoudiger geworden, meer ecologisch verantwoord en kan men efficiënter plastics, medicijnen en kleurstoffen maken. Een grote vooruitgang ook voor ‘de groene chemie’ die veel moeite doet om de uitstoot van giftige stoffen te verminderen. De basis dus voor veel gebruiksvoorwerpen die wij vandaag vanzelfsprekend vinden.

Bronnen: